Zachowek
Prawo do zachowku to wciąż najbardziej kontrowersyjna instytucja prawa spadkowego. Choć wiedza o samej możliwości jego dochodzenia jest dość powszechna wśród społeczeństwa, o tyle szczegóły tej instytucji, wysokość i krąg uprawnionych do zachowku może być przyczyną wątpliwości.
Co to jest zachowek i kto ma prawo do zachowku?
Idąc w ślad za Księgą Czwartą Kodeksu Cywilnego do grona spadkobierców powołanych z mocy ustawy zaliczyć można zstępnych spadkodawcy (dzieci bądź wnuki), małżonka, a w dalszej kolejności rodziców zmarłego.
Zgodnie z art. 991 Kodeksu Cywilnego zachowek to z kolei prawo zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy (osoby uprawnione) do udziału spadkowego w przypadku, kiedy nie zostali oni powołani do spadku z mocy ustawy. Co to znaczy, że osoby uprawnione nie są powołane do spadku z mocy ustawy? Najczęściej jest to sytuacja, w której spadkodawca sporządził testament na rzecz innych osób (w tym innych spadkobierców ustawowych). Zdarzają się również sytuacje, kiedy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu ani majątku do podziału na spadkobierców ustawowych, ale przed śmiercią dokonał darowizn na rzecz osób trzecich bądź innych spadkobierców ustawowych, co do których osoba uprawniona będzie posiadała roszczenie o zachowek.
Uprawniony z tytułu zachowku może otrzymać należne mu przysporzenie bądź jeszcze za życia spadkodawcy w postaci dokonanej przez tego ostatniego darowizny, bądź już po jego śmierci, w wyniku powołania uprawnionego do dziedziczenia po danym spadkodawcy albo poczynienia na rzecz tego uprawnionego zapisu zwykłego lub windykacyjnego.1
Dopiero gdyby otrzymane w wyniku tego przysporzenia środki nie pokryły należnego uprawnionemu zachowku w całości lub w części, może on wystąpić z roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej odpowiednio do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia.
Wysokość zachowku
Przy ustalaniu ile wynosi zachowek należy mieć na uwadze przytoczony wyżej przepis Kodeksu Cywilnego. Wysokość zachowku to połowa wartości udziału spadkowego, który należałby się osobom uprawnionym, gdyby dziedziczyli z mocy ustawy. W przypadku, kiedy osoba uprawniona jest trwale niezdolna do pracy lub jest osobą małoletnią wysokość zachowku wynosić będzie dwie trzecie udziału spadkowego. Zgodnie z art. 992 i nast. Kodeksu Cywilnego do ustalenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili. Nie dolicza się natomiast tych spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Kiedy należy się zachowek od darowizny i zapisu windykacyjnego?
Do obliczania zachowku należy doliczyć darowizny oraz zapisy windykacyjne poczynione przez spadkodawcę. Co znamienne, ustawodawca wprowadził kolejność dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku. W pierwszej kolejności uprawniony do zachowku powinien swoje roszczenie skierować ku spadkobiercy, a następnie (jeśli nie może otrzymać zachowku lub jego całości od spadkobiercy) roszczenie może skierować do osoby, na rzecz której został ustanowiony zapis windykacyjny. Zapisobiorca windykacyjny odpowiada jednak tylko do wysokości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu. Taka osoba może zwolnić się z obowiązku zapłaty zachowku poprzez wydanie przedmiotu zapisu windykacyjnego.
Jeśli uprawniony do zachowku nie uzyskał zaspokojenia od spadkobiercy oraz zapisobiercy windykacyjnego, może on żądać zachowku od osoby, na rzecz której spadkodawca poczynił jeszcze za życia darowiznę. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się oczywiście drobnych darowizn oraz tych, które zostały dokonane przed więcej niż dziesięciu laty od daty śmierci spadkodawcy. Ograniczenie dotyczące terminu nie znajduje jednak zastosowania w stosunku do darowizn dokonanych na rzecz spadkobierców albo osób uprawnionych do zachowku. Co ważne, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku również darowizny uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy tych zstępnych nie posiadał, za wyjątkiem sytuacji, kiedy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Z kolei w sytuacji obliczania zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość darowizny ustala się według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z chwili ustalania zachowku. Ma to ogromne znaczenie do ustalenia wysokości, jaką będzie miał zachowek, szczególnie kiedy darowizna została poczyniona kilka lat wcześniej i nastąpiła znaczna zmiana cen w stosunku do przedmiotu zachowku.
We wszystkich trzech przypadkach, spadkobierca, zapisobierca windykacyjny oraz obdarowany, którzy sami byli uprawnieni do zachowku, odpowiadają tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek.
Kiedy nie należy się zachowek oraz ograniczenia prawa
Uprawniony do zachowku ma prawo ubiegać się o zachowek mając na uwadze pewne kodeksowe ograniczenia jak zaliczenie otrzymanej darowizny na poczet zachowku, zaliczenie kosztów wychowania (jeśli był zstępnym spadkodawcy), o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Zachowek nie należy się osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę w testamencie. Nie należy również zapominać o instytucji przedawnienia, która dla zachowku wynosi 5 lat od momentu ogłoszenia testamentu.
Jeśli zatem jesteś osobą z kręgu osób uprawnionych do zachowku i zostałeś pominięty w testamencie (bądź wartość spadku, darowizny bądź zapisu windykacyjnego jest niższa niż przysługujący Ci zachowek) możesz rozważyć skorzystanie z opisanej wyżej instytucji zachowku.
1 Art. 991 KC red. Gniewek 2019, wyd. 9/Kuźmicka-Sulikowska
POZOSTAŁE ARTYKUŁY WARTE POLECENIA:
Przekształcenie w spółkę komandytową spółki cywilnej
